بیماری صرع و ژنتیک

در این مقاله قصد داریم به بیماری صرع و ژنتیک بپردازیم با ما همراه باشید.

صرع یک بیماری مزمن عصبی است که با تشنج‌های مکرر و بدون دلیل مشخص مشخص می‌شود. این تشنج‌ها نتیجه فعالیت الکتریکی غیرطبیعی و ناگهانی در مغز هستند. برای مدت‌های طولانی، صرع به عنوان یک بیماری با علت نامشخص تلقی می‌شد، اما پیشرفت‌های اخیر در علم ژنتیک، نقش پررنگ و فزاینده‌ای را برای عوامل ژنتیکی در بروز این بیماری آشکار کرده است.

بیماری صرع و ژنتیک

نقش ژنتیک در صرع: از گذشته تا امروز

در گذشته، تصور می‌شد که صرع عمدتاً ناشی از آسیب‌های مغزی، عفونت‌ها یا عوامل محیطی است. اگرچه این عوامل هنوز هم نقش مهمی در برخی از انواع صرع دارند، اما تحقیقات نشان داده‌اند که یک جزء ژنتیکی قابل توجه در بسیاری از موارد صرع، به ویژه در صرع‌های بدون علت ساختاری مشخص (مانند صرع ایدیوپاتیک)، وجود دارد.

امروزه می‌دانیم که صرع یک بیماری واحد نیست، بلکه گروهی از اختلالات با علل متفاوت است. از این رو، نقش ژنتیک نیز در انواع مختلف صرع، متفاوت است:

• صرع‌های ژنتیکی (Monogenic Epilepsy): در برخی موارد، یک تغییر یا جهش در یک ژن واحد می‌تواند به طور مستقیم منجر به صرع شود. این نوع صرع‌ها معمولاً به صورت خانوادگی منتقل می‌شوند و الگوی وراثت مشخصی دارند (مانند وراثت اتوزومال غالب یا مغلوب). نمونه‌هایی از این موارد شامل سندرم دراوه (Dravet Syndrome) که ناشی از جهش در ژن SCN1A است، یا برخی از صرع‌های نوزادی خوش‌خیم می‌شوند. شناسایی این ژن‌های منفرد به پزشکان کمک می‌کند تا تشخیص دقیق‌تری داشته باشند و گاهی اوقات مسیرهای درمانی هدفمندتری را در نظر بگیرند.
• صرع‌های پیچیده (Complex Epilepsy): بسیاری از انواع صرع، به ویژه صرع‌های شایع‌تر، ناشی از جهش در یک ژن واحد نیستند. در این موارد، ترکیبی از چندین ژن (ژن‌های مستعدکننده) به همراه عوامل محیطی در بروز بیماری نقش دارند. این تعامل ژن-محیط، پیچیدگی تشخیص و درمان این نوع صرع‌ها را افزایش می‌دهد. برای مثال، صرع لوب تمپورال که شایع‌ترین نوع صرع فوکال در بزرگسالان است، اغلب دارای یک جزء ژنتیکی پیچیده است.
• نقص‌های تعداد کپی ژن (Copy Number Variations – CNVs): علاوه بر جهش در ژن‌های منفرد، تغییرات بزرگتری در ساختار DNA، مانند حذف یا تکثیر بخش‌هایی از کروموزوم‌ها (CNVs)، نیز می‌توانند با صرع مرتبط باشند. این CNVها ممکن است شامل چندین ژن باشند و به طیف وسیعی از اختلالات عصبی، از جمله صرع، کمک کنند.

ژن‌ها چگونه بر صرع تأثیر می‌گذارند؟

ژن‌هایی که با صرع مرتبط هستند، اغلب در عملکرد سلول‌های عصبی (نورون‌ها) و نحوه ارتباط آن‌ها با یکدیگر نقش دارند. این ژن‌ها می‌توانند بر موارد زیر تأثیر بگذارند:

• کانال‌های یونی: بسیاری از ژن‌های مرتبط با صرع، مسئول ساخت پروتئین‌هایی هستند که کانال‌های یونی را تشکیل می‌دهند. این کانال‌ها جریان یون‌هایی مانند سدیم، پتاسیم و کلسیم را در غشای سلول‌های عصبی کنترل می‌کنند. اختلال در عملکرد این کانال‌ها می‌تواند منجر به افزایش تحریک‌پذیری نورون‌ها و بروز تشنج شود.
• گیرنده‌های نوروترانسمیترها: برخی ژن‌ها پروتئین‌هایی را کد می‌کنند که گیرنده‌های نوروترانسمیترها (پیام‌رسان‌های شیمیایی مغز) هستند. عدم تعادل در سیستم‌های پیام‌رسان عصبی، مانند سیستم GABA (مهارکننده) یا گلوتامات (تحریک‌کننده)، می‌تواند به صرع منجر شود.
• رشد و تکوین مغز: جهش در برخی ژن‌ها می‌تواند بر نحوه رشد و سازماندهی مغز در دوران جنینی و کودکی تأثیر بگذارد، که این ناهنجاری‌های ساختاری می‌توانند کانون‌هایی برای تشنج ایجاد کنند.

اهمیت تشخیص ژنتیکی در صرع

شناسایی عوامل ژنتیکی در صرع اهمیت فزاینده‌ای دارد، چرا که:

1. تشخیص دقیق‌تر: آزمایش‌های ژنتیکی می‌توانند به تشخیص دقیق‌تر نوع صرع کمک کنند، به خصوص در مواردی که علل دیگر مشخص نیستند.
2. پیش‌بینی سیر بیماری: در برخی موارد، ژن خاصی که دچار جهش شده است، می‌تواند اطلاعاتی در مورد شدت بیماری، سن شروع و پیش‌آگهی به پزشک بدهد.
3. انتخاب درمان هدفمند: برای برخی از انواع صرع‌های ژنتیکی، درمان‌های خاص و هدفمند (مثلاً داروهایی که بر کانال‌های یونی خاص تأثیر می‌گذارند) ممکن است موثرتر از داروهای ضدتشنج عمومی باشند.
4. مشاوره ژنتیک: برای خانواده‌هایی که سابقه صرع دارند یا فرزندی با صرع ژنتیکی دارند، مشاوره ژنتیک می‌تواند به آن‌ها در درک خطر انتقال بیماری به نسل‌های بعدی کمک کند.
5. توسعه داروهای جدید: درک عمیق‌تر از مبانی ژنتیکی صرع، راه را برای تحقیق و توسعه داروهای جدید و موثرتر باز می‌کند.

چالش‌ها و آینده پژوهش

با وجود پیشرفت‌های چشمگیر، هنوز چالش‌هایی در زمینه درک کامل ارتباط بین ژنتیک و صرع وجود دارد. شناسایی همه ژن‌های دخیل، درک چگونگی تعامل آن‌ها با یکدیگر و با عوامل محیطی، و ترجمه این یافته‌ها به درمان‌های بالینی موثرتر، نیازمند تحقیقات بیشتری است.

با این حال، آینده امیدوارکننده به نظر می‌رسد. تکنیک‌های نوین توالی‌یابی ژنتیکی، مانند توالی‌یابی کل اگزوم (WES) و توالی‌یابی کل ژنوم (WGS)، به محققان این امکان را می‌دهند که با جزئیات بی‌سابقه‌ای به بررسی نقشه ژنتیکی افراد بپردازند. این پیشرفت‌ها به ما کمک می‌کنند تا پازل پیچیده صرع را قطعه به قطعه کامل کنیم و در نهایت، به سمت درمان‌های شخصی‌سازی شده و موثرتر برای افراد مبتلا به صرع حرکت کنیم.

برای انواع آزمایش های ژنتیکی کلیک کنید.

انواع بیماری صرع

انواع بیماری صرع

طبقه‌بندی صرع بر اساس سه ویژگی اصلی انجام می‌شود:

1. محل شروع تشنج (Onset of Seizure): این مهم‌ترین عامل در طبقه‌بندی است و تعیین می‌کند که فعالیت الکتریکی غیرطبیعی در مغز از کجا شروع می‌شود.
2. نوع تشنج (Seizure Type): ویژگی‌های بالینی تشنج (مانند حرکت، هوشیاری، و سایر علائم).
3. نوع صرع (Epilepsy Type): این بخش کلی‌تر است و می‌تواند شامل سندرم‌های صرعی خاص باشد.

۱. دسته‌بندی بر اساس محل شروع تشنج

این دسته‌بندی، اساس رویکرد تشخیصی و درمانی است:

الف) تشنج‌های با شروع فوکال (کانونی/پارشیال)

در این نوع، فعالیت الکتریکی غیرطبیعی از یک ناحیه خاص و محدود در یک نیم‌کره مغز شروع می‌شود.

• تشنج‌های فوکال با هوشیاری حفظ شده (Simple Partial Seizures):
  • بیمار در طول تشنج کاملاً هوشیار و آگاه است و محیط اطراف را درک می‌کند.
  • علائم بسته به ناحیه مغز درگیر متفاوت است:
    • حرکتی: پرش یا انقباض غیرارادی یک اندام (دست، پا، صورت).
    • حسی: گزگز، بی‌حسی، بویایی یا چشایی غیرعادی، دیدن جرقه‌های نور.
    • خودمختار (اتونومیک): تغییر در ضربان قلب، فشار خون، تعریق، احساسات در شکم.
    • روانی: احساسات ناگهانی ترس، شادی، عصبانیت، یا تجربه دژاوو (آشناپنداری).
• تشنج‌های فوکال با هوشیاری مختل شده (Complex Partial Seizures / Focal Impaired Awareness Seizures):
  • هوشیاری بیمار در طول تشنج مختل می‌شود (ممکن است گیج به نظر برسد، به سؤالات پاسخ ندهد، یا محیط را درک نکند).
  • اغلب شامل حرکات تکراری و بی‌هدف (اتوماتیسم‌ها) مانند لب‌مالی، بلع، راه رفتن بی‌هدف، یا دستکاری لباس است.
  • پس از تشنج، بیمار معمولاً گیج است و ممکن است چیزی به خاطر نیاورد.
• تشنج‌های فوکال که به تشنج‌های تونیک-کلونیک دوطرفه گسترش می‌یابند (Focal to Bilateral Tonic-Clonic Seizures):
  • تشنج از یک نقطه در مغز شروع می‌شود اما به سرعت به هر دو نیم‌کره مغز گسترش یافته و شبیه یک تشنج تونیک-کلونیک عمومی می‌شود.

ب) تشنج‌های با شروع جنرالیزه (فراگیر/عمومی)

در این نوع، فعالیت الکتریکی غیرطبیعی به طور همزمان و از همان ابتدا هر دو نیم‌کره مغز را درگیر می‌کند. هوشیاری تقریباً همیشه مختل می‌شود.

• تشنج‌های تونیک-کلونیک (Grand Mal):
  • شایع‌ترین نوع تشنج جنرالیزه.
  • شامل دو فاز است:
    • فاز تونیک: بدن سفت می‌شود، بیمار ممکن است به زمین بیفتد، صدا کند، و نفس حبس شود.
    • فاز کلونیک: حرکات ریتمیک و تشنجی اندام‌ها، ممکن است کف از دهان بیاید.
  • پس از تشنج، بیمار گیج، خسته و خواب‌آلود است و معمولاً چیزی به خاطر نمی‌آورد.
• تشنج‌های ابسنس (Absence Seizures / Petit Mal):
  • شایع در کودکان.
  • دوره‌های کوتاه (چند ثانیه) از خیره شدن به فضا یا “قطع شدن” از محیط. بیمار ممکن است چشمک بزند یا حرکات ظریف دیگری داشته باشد.
  • بدون سقوط یا حرکات تشنجی واضح.
  • بیمار پس از تشنج بلافاصله به فعالیت عادی باز می‌گردد و ممکن است از وقوع آن آگاه نباشد.
• تشنج‌های میوکلونیک (Myoclonic Seizures):
  • انقباضات ناگهانی، کوتاه و شبیه شوک الکتریکی در یک یا چند گروه عضلانی.
  • بیمار ممکن است شیء‌ای را که در دست دارد رها کند یا ناگهان از جا بپرد.
  • هوشیاری معمولاً حفظ می‌شود.
• تشنج‌های تونیک (Tonic Seizures):
  • سفت شدن ناگهانی و مداوم عضلات، اغلب منجر به سقوط.
• تشنج‌های آتونیک (Atonic Seizures / Drop Attacks):
  • از دست دادن ناگهانی و موقت تون عضلانی، منجر به افتادن ناگهانی. اغلب منجر به آسیب می‌شود.
• تشنج‌های کلونیک (Clonic Seizures):
  • انقباضات ریتمیک و تکراری عضلات. (کمتر شایع به صورت تشنج کلونیک تنها).

ج) تشنج‌های با شروع نامشخص (Unknown Onset)

زمانی که پزشک نتواند با قطعیت محل شروع تشنج را مشخص کند، از این طبقه‌بندی استفاده می‌شود. ممکن است با پیشرفت اطلاعات پزشکی این نوع تشنج‌ها به یکی از دو دسته فوق منتقل شوند.

۲. دسته‌بندی بر اساس نوع صرع (Epilepsy Type)

این طبقه‌بندی فراتر از تشنج‌های فردی است و به تشخیص یک “سندرم صرعی” کمک می‌کند که شامل مجموعه‌ای از علائم، نوع تشنج، سن شروع، الگوهای EEG و پیش‌آگهی است.

• صرع فوکال (Focal Epilepsy):
  • تشنج‌ها همیشه از یک ناحیه خاص در مغز شروع می‌شوند.
  • علل ممکن است شامل ضایعات مغزی، تومور، سکته مغزی، یا آسیب قبلی باشد.
  • مثال: صرع لوب تمپورال.
• صرع جنرالیزه (Generalized Epilepsy):
  • تشنج‌ها از هر دو نیم‌کره مغز به طور همزمان شروع می‌شوند.
  • اغلب دارای زمینه ژنتیکی هستند و ممکن است با ناهنجاری‌های ساختاری مغز مرتبط نباشند.
  • مثال: صرع ابسنس کودکی، صرع میوکلونیک جوانان (JME).
• صرع مختلط (Combined Generalized and Focal Epilepsy):
  • بیمار هم تشنج‌های فوکال و هم تشنج‌های جنرالیزه را تجربه می‌کند.
• صرع با شروع ناشناخته (Unknown Epilepsy Type):
  • هنگامی که اطلاعات کافی برای طبقه‌بندی در یکی از گروه‌های فوق وجود ندارد.

۳. طبقه‌بندی بر اساس علت (Etiology)

شناسایی علت صرع برای درمان و پیش‌آگهی بسیار مهم است:

• صرع ساختاری (Structural Epilepsy):
  • ناشی از یک ناهنجاری قابل مشاهده در ساختار مغز (مانند تومور، سکته مغزی، اسکار پس از آسیب، ناهنجاری‌های عروقی یا تکوینی مغز).
  • قابل تشخیص با MRI مغز.
• صرع ژنتیکی (Genetic Epilepsy):
  • ناشی از جهش در یک یا چند ژن.
  • می‌تواند شامل صرع‌های مونوژنیک (تغییر در یک ژن) یا پلی‌ژنیک (تغییر در چندین ژن) باشد. (همانطور که در مقاله قبلی ذکر شد).
• صرع عفونی (Infectious Epilepsy):
  • ناشی از عفونت‌های مغزی مانند مننژیت، آنسفالیت یا نوروسیستیسرکوزیس.
• صرع متابولیک (Metabolic Epilepsy):
  • ناشی از اختلالات متابولیکی بدن (مانند بیماری‌های ذخیره‌ای، نقایص مادرزادی متابولیسم).
• صرع ایمنی (Immune Epilepsy):
  • ناشی از اختلال در سیستم ایمنی بدن که به مغز حمله می‌کند (مانند آنسفالیت خودایمنی).
• صرع ناشناخته/کریپتوژنیک (Unknown/Cryptogenic Epilepsy):
  • زمانی که هیچ علت واضحی با روش‌های تشخیصی فعلی پیدا نمی‌شود. با پیشرفت دانش و تکنولوژی، بسیاری از صرع‌های کریپتوژنیک اکنون به عنوان صرع‌های ژنتیکی یا ساختاری طبقه‌بندی می‌شوند.